Skrift

 Ut mot Mjøsa ligg det ein del store røyser. Gravrøyser over bronsealderens overklasse – seier arkeologane.

Det er ikkje berre her i landet ein finn slikt. Folk har til alle tider bygd det vi kallar «gravmæle». Det har blitt lagt ned masse arbeid på å byggje røyser, pyramidar eller andre av dei forseggjorte gravmælene frå oldtidas store kulturar.
I vår del av verda har vi også runesteinar. Med runer som krev tolking – og ofte lang debatt om kva som ligg i orda. «Eg, Viv, gjorde runer etter Voduride, husbonden» – og om dette ikkje er rett tolka, har vi i det minste andre steinar med innskrift som fortel at den og den reiste stein over den og den. Frå kristen tid opplever vi at vi får vita meir om eigenskapane til den steinen er reist over – Ho var den vakraste kvinna på Hadeland. (Når eg no slår opp på nettet, syner det seg at innskrifta er litt annleis tydd: Ho var den hendigaste møya på Hadeland.)

Det er på den måten eit eldgamalt prinsipp vi følgjer når vi set opp minnesmerke. Og det er noko vi vil formidle til omgivnaden når vi gjer det. Røyser pla liggje ved vegane – slik også med dei som ligg ut mot Mjøsa, vatn var ein hovudveg for folk i gamal tid.
Det å meisle noko inn i steinen, er også eldgamalt.

I våre dagar har vi både steinar på kyrkjegarden, på gravene, og vi har støtter med ei eller anna framstelling av kjende personar frå historia vår. Og i mange tilfelle har vi stutte karakteristikkar som vi bruker når vi skal karakterisere denne personen. Som om Astrid på Hadeland.

Det er eit lite avsnitt frå Odd Nansens bok «Langs veien» som eg ofte siterer avdi det syner så godt at slike minnesmerke har noko å gje oss. Odd Nansen fortel om 17. mai 1941 da folk prøvde å få lagt blomar ved Wergelands-statuen og hirden bar og bar blomane over til Ibsenstatuen i den trua at han var meir passande for nazistyret. Til slutt vart alle blomane fjerna av politiet.
Men trass i blomefjerning og arrestasjonar skjedde det noko. Studenterlunden var «fullpakket» av folk.

«Rett opp og ned stod det der – folkehavet under Wergelandsstatuen, blikkstille og taust. Aldri har vel vår hyllest til Wergeland vært vakrere og inderligere enn nå – på denne hans egen lovpriste maidag.»

Seinere same dagen fann Odd Nansen små raude, kvite og blå blomar fest til gitterporten mot den mørke Grotte-opninga under Wergelands hus. Til og med gitterporten vart den dagen eit monument.
At Wergeland er viktig for vår norske nasjonalkjensle er dermed heilt klart.

Det er ei formulering, eit rop, vi har høyrt om ofte. Eit av dei som kan bli brukt som stuttkarakteristikk av Henrik Wergeland. «Hurra for han som innstifta da’en!»
Skulle folk tru at det var han som «fann opp» 17. mai, så må vi jo seia nei. 17. mai var Eidsvollsgrunnlova rekna for ferdig, ingen «valde» dagen eller «skapte» den slik, det var berre der og da det skjedde.
Men FESTEN på 17. mai da?
Heller ikkje den har Wergeland eigenleg skapt, for det var mange som ville feste for dagen den gongen han levde.
Men sprÃ¥kforma i ropet «hurra for han som innstifta da’en!» fortel si eiga soge. For om dei som hadde utdanning den gongen pÃ¥ slutten av 1820-Ã¥ra, gjerne ville feste, var det mange som ikkje hadde utdanning (og som slik var pÃ¥ nivÃ¥ med fylliken den 17. mai 1829, han som ikkje visste «hva det var for noe merkelig med 17. mai»).

Ut frå språkforma OG historia til Wergeland, seier eg da: For ei gruppe av folket har Wergeland skapt 17. mai.

For det fyrste: Henrik Wergeland ønskte verkeleg at vi skulle feire 17. mai, og han skreiv fleire nasjonalsongar. Da han var sjuk, gav han Eidsvoll ein pokal og på den stod det mellom anna: «Gid 17. mai, den velsignte blant dage, bestandig må skjønnere vende tilbake!»
For det andre: Han tala om «de frihets-kim» som låg i grunnlova og såg klart at det ville bera mot meir demokrati etter kvart. Han visste at da måtte folk ha opplysning, og det jobba han med på spreng. Dei som hadde laga grunnlova, meinte at i tillegg til embetsmenn skulle folk som hadde gard eller gård, (på landet eller i byen), ha røysterett. Dei bygde altså delvis på om folk hadde ein viss eigedom. Tanken var vel at kunne folk ta seg av en gard eller ein gardpart (eller ein bygård), så hadde dei også «forstand» og ansvarskjensle så dei kunne vera med og styre.
Henrik Wergeland visste at for at folk skulle kunne ta del i det politiske livet, måtte dei kunne skrive og lesa OG dei måtte kunne historie. Og da var det historie heilt frå tidlege tider – det var ikkje tale om å kutte ut Romarriket. Fyrst og fremst måtte folk likevel kjenne bakgrunnen for vårt eige samfunn.
Difor dreiv Henrik Wergeland sitt folkeopplysnings-arbeid. Og så kom han med ein idé: Dei som gjerne ville ha røysterett, altså dei som hadde komi så langt at dei ønskte å kunne vera med ved valet, men som ikkje hadde jord – dei kunne kjøpe seg eit lite jordstykkje! Difor har vi i historia vår noko som heiter «myrmenn», det var dei som hadde kjøpt eit stykkje myr eller noe slikt – eller t.d. jorda under stabburet til grannen!
For det tredje: Wergeland tok parti for dei fatige når dei vart utnytta av dei rike, og ingen i historia vår har vori meir intenst imot at rike og mektige skulle skalte og valte med andre menneske som det passte dei. Dermed la han grunnen for det som har vori typisk for Noreg: Nasjonalkjensla er ikkje berre for ein del av folket. Medan dei andre stader i Europa har tala om adelen som den «nasjonsberande» klassa og «folket» som ein bøling som er totalt uinteressert i nasjonen, fekk vi her den tanken at nettopp «folket» var nasjonen. Sjølvsagt hang dette også sammen med soga vår, at vi så lenge hadde hatt ei overklasse med utanlandske røter, men samstundes var Wergelands innsats eit tydeleg teikn på at han såg det slik at alle, heile folket åtte grunnlova og den fridomen som følgde med. Ein måtte berre gjera sitt til at folk vart klar over dette – og ein måtte bremse urettferdige og griske futar.
Det siste ruinerte Henrik Wergeland – som vi veit. Men han fekk attest frÃ¥ Eidsvolls formannskap pÃ¥ at Praëm hadde vori greiare etter at han – altsÃ¥ Henrik – gjekk til aksjon. At Stortinget den gongen ikkje skjøna for ein innsats han hadde gjort og ikkje ville hjelpe han med gjelda han hadde dregi pÃ¥ seg, og at dei var skeptiske til om det han hadde skrivi, eigenleg var sÃ¥ vesentleg for nasjonen at dei burde hjelpe han av den grunn, fortel bÃ¥de litt om kor fjernt Stortinget den gongen var frÃ¥ det folket Wergeland hadde gÃ¥tt inn for – og kor lite vit dei hadde pÃ¥ litteratur. Kanskje det ogsÃ¥ fortel litt om fordomar – – –

Men dette forklarer også det vi høyrer om frå da Wergeland var død, at folk kom med ungane sine og lyfte dei opp for at dei skulle få sjå han der han låg. Det verker som om Christianias fatige såg på han som en helgen. Og han hadde ikkje spart seg når det gjaldt å prøve å finne hjelp til dei.

Det er dermed god grunn til at ropet «hurra for han som innstifta da’en» har den sprÃ¥kforma det har. Dei som høyrde til overklassa den gongen, kunne nok laga fest for dagen og for seg sjølv – Henrik Wergeland «opna» for dei andre ogsÃ¥.

Ein 17. mai spela Wergeland verkeleg ei hovudrolle. Det var 17. mai 1833 da han heldt tale ved avsløringa av Kroghstøtta. For at stortingsmennene skulle nå Stortinget etterpå, måtte dette skje klokka åtte om morgonen. Han som skulle sende rapport til Sverige om det som skjedde, nemleg Frans Anton Ewerlöf, kunne sjå folk på veg mot monumentet alt ved sjutida. Klokka ti hadde han fått ferdig brev både på svensk og fransk om det som hadde skjedd. Det veit vi avdi breva drog med posten klokka ti.
Ewerlöf ville helst ikkje bli sett saman med dei andre kring monumentet, så han stod på avstand med kikkert, og ettersom han høyrde dårleg, kunne han ikkje referere talen. Men den kom nok også til å bli trykt, skreiv han. For øvrig gjekk det slik føre seg: Fyrst synging, så heising av «norska handelsflaggan», så avsløring av monumentet – og dermed kom Wergeland, kledd i brun bonjour, kulørt vest, med «törnros» i knappholet, briller og manuskript i handa – og han tala ein halv times tid «med många gesticulationer».
Dette er primærkjelde om det som skjedde den dagen. Peter Jonas Collett som seinare vart gift med syster til Henrik, var den gongen 19 år og han høyrde talen og skreiv om «kraften» «i en virkelig begeistret tale».
Det er alt.
Vanlegvis høyrer vi ei heilt anna forteljing – som har komi for dagen over seksti år etterpå. Der høyrer vi om fyll og slagsmål dagen før, om sundrivne klede og lånte klede og om tømmer-menn og forseintkoming. Som ein ser, har dette ingenting med realiteten å gjera. Den fjøra som har blitt til fem høns i denne samanhengen, kan vera ei opplysning om sundrivne klede i eit slagsmål etterpå. Historia har likevel blitt repetert og repetert, og useriøse biografar diktar framleis vidare på den – sjølv om det vel må bli karakterisert som historieforfalsking.

***

Denne 17. maien kan vi gle oss over ei verkeleg vitskapleg bok som har komi om Henrik Wergeland – John Herstads «Archivaren, Gud bevar’en!». John Herstad skriv altsÃ¥ stort sett om korleis Wergeland vart riksarkivar og korleis han gjorde jobben.
For den delen av Wergeland sitt liv som Herstad skriv om, tek han ikkje noko for «gitt» og repeterer ikkje slavisk det som er sagt før. Det syner seg da at til og med i den store Wergelands-utgåva kan det vera feil. På grunnlag av ein einaste kommentar frå ein som ikkje var ven med Wergeland, ein som heitte Moe og også hadde søkt riksarkivarjobben, trur dei at det var Wergeland som skreiv anonyme artiklar mot Moe i avisa.
John Herstad syner at Wergeland neppe hadde kjennskap til dei forholda som det blir skrivi om i dei anonyme avisinnlegga. Skulle han ha visst kva Moe skreiv om i sin søknad, måtte han t.d. ha vendt seg til departementet, og der hadde han motstandarar som ikkje ville vori særleg tenesteviljuge mot han nettopp i denne saka. Dessutan hadde Moe bedi om ein attest som han ikkje hadde brukt da det kom til stykkjet. Herstad nemner tre personar som sikkert har kjent til dette. Wergeland er ikkje av dei. Den som hadde skrivi attesten og var nærmast til å vita det, var heller ikkje av dei som var truandes til å la opplysningane gå vidare i retning av Wergeland.
Dette er nok til å syne at John Herstad går grundig og vitskapleg til verks i den perioden av Wergelands liv som gjeld arkivarposten. Det resulterer i konklusjonen at trass i at Wergeland vart motarbeidd av dei han hadde over seg – t.d. på den måten at dei ofte ikkje svara når han sende dei brev og spurde om eitt eller anna – har han ein «enestående plass i norsk arkivhistorie,» og: «han – formet og strakk kjølen til det moderne riksarkivet vi i dag kjenner.»
Også på dette området arbeidde han altså for ei framtid samtida ikkje hadde idé om.
Over til ein annan historikar som eg vil nemne til slutt:

Den danske historikaren Troels Lund som skreiv om «daglig liv i Norden i det sekstende århundre», fekk kritikk av ein tysk historikar: For den tyske historikaren var historie fyrst og fremst å «klarlegge politisk makts vorden, vekst og betingelser.» «Statens vesen er makt, politikk den kunst å bevare den.»
I stil med dette tykte den same historikaren at moral, nærmare forklart folkemoral, er å «gi seg hen til helheten, til det statslige og politiske bånd, der omslutter oss alle.»

Å definere kva historie er, er som ein skjønar ikkje skuldlaus barneleik. Definisjonen kan avgjera mykje om korleis samfunnet vårt utviklar seg.
På ei side bør vi vita litt om korleis makthavarane i fortid og notid har klart å få makt, på ei anna side er herskaren lite verdt utan det folket som legg grunnvollen.
Og når samfunnet står overfor store utfordringar, hender det at det er viktigare å kjenne dagleg liv for folk som har levd før oss enn kjenne intrigespelet ved eit eller anna hoff.
Også av andre grunnar reagerer eg når eg høyrer at den folkelege moralen skal vera å gi seg hen til helheten og la seg binde av dei statlege og politiske banda som maktapparatet i samfunnet har laga. Meg minner det sterkt om ei innstilling eg møter når eg les nazipublikasjonar frå mellomkrigstid og krigstid.
Eg trur Wergeland ville spurt hvem som skulle ha rett til å definere helheten og det statslige og politiske bånd.
Det er nokre Wergelandsord eg vil ha med her på slutten:

Å, sløve menneskeånd
som selv seg slutter i slavebånd
for en gang når lenkene gror for dypt
så smerten vekker
Ã¥ finne seg sammentrukken,
vanvoksen, vanvittig i tronelukket –

I våre dagar har det blitt sørgeleg vanleg at folk forvekslar demokrati med det å få lov å velja bort kunnskap i skulen. Diverre har det ingenting med demokrati å gjera, det er heller resultat av den «sløve menneskeånd» som «selv seg slutter i slavebånd» – og dersom vi ikkje får lov å lære historie lenger, er det farleg for oss.

Eg vil no sitere den svenske diktaren Victor Rydbergs pessimistiske alter ego – nemleg Ahasverus i «Den nya Grottesången»:

«Du vet otvifvelaktigt, hvad vetgirigheten om det förflutna är, sedd i stort. Den är för människosläktet detsamma som viljan och förmågan att minnes, att erinra sig är för människan. När hos henne denna vilja – ytterst beror all förmåga af drift och vilja – när den slappas, är det ett tecken, att ålderdomen är inne och döden nära.»

Er det eit område der vi i dag syndar mot Wergelands demokratiske ideal, er det nettopp på dette området. Historiekunnskapen må få lov å eksistere att, ellers er demokratiet dømt. Historiekunnskap må ikkje vera eit elitefenomen. Det var nettopp det Henrik Wergeland arbeidde mot.
Eit demokrati som ikkje hugsar soga si, er eit senilt demokrati.
Eg vil sitere Ingeborg Refling Hagen også i denne samanhengen: «Demokratisk system uten opplysning blir fascisme».
Slik har eg da samla trådane for denne gongen – frå det at minnesmerke har noko det skal formidle til oss – – – og til det Wergeland og Ingeborg kan formidle i dagens situasjon.